به گزارش خبرنگار مهر، پنج گونه ماهیان خاویاری در دریای خزر و یک گونه بومی در رودخانه ولگا زیست کرده و به جرات می توان گفت بهترین نوع خاویار دنیا را این گونه های آبزی با ارزش تولید می کنند.
با توجه به روند کاهش ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر کارشناسان شیلاتی از دو دهه گذشته پرورش بچه ماهیان خاویاری را در دستور کار خود قرار داده اند بنابراین برای اطلاع از جزئیات این کار و نقش ماهیان خاویاری در اقتصاد کشور با محمود بهمنی رئیس مرکز تحقیقات بین المللی تاس ماهیان دریای خزر گفتگو می کنیم. آنچه می خوانید حاصل این گفتگو است.
چه عواملی نسل گونه ارزشمند ماهیان خاویاری را در معرض خطر انقراض قرار داده است؟
آغاز نابودی ذخایر ماهیان خاویاری به دهه 1990 میلادی بعد از فروپاشی شوروی سابق برمی گردد.
صید غیر مجاز و بروز انواع آلودگی ها در اکوسیستم طبیعی و از بین رفتن تکثیر طبیعی منجر به کاهش ذخایر این ماهیان با ارزش شده است.
همچنین عدم مدیریت منسجم و موثر در بهره برداری بهینه در دریای خزر از دیگر عوامل است.
راهکار خروج از این مرحله نگران کننده چیست؟
راهکارهای زیادی را متخصصان و کارشناسان ذیربط پیشنهاد می دهند از مهمترین این راهکارها می توان به اجرای تعهدات منطقه ای و بین المللی در ساماندهی مدیریت ذخایر و جلوگیری از صید قاچاق و بهره برداری غیرمجاز، بهینه سازی و امکان احیای رودخانه ها به عنوان شریان های طبیعی و زیست گاه این ماهیان در شرایط تخم ریزی طبیعی، تحقیقات کاربردی و همچنین جلوگیری از ورود آلودگی ها به دریای خزر و افزایش راندمان تکثیر و بازسازی ذخایر این گونه های ارزشمند اشاره کرد.
به طور متوسط سالانه چه تعداد طرح تحقیقاتی در زمینه ماهیان خاویاری در کشور به مرحله اجرا در می آید؟
در حال حاضر 70 طرح تحقیقاتی در سطح کشور در حال اجراست. به دلیل استقرار موسسه تحقیقات بین المللی تاس ماهیان دریای خزر و همچنین برد ملی تحقیقاتی در این موسسه هم اکنون 65 طرح تحقیقاتی در موسسه مزبور در حال انجام بوده که 20 طرح بصورت مشترک با دانشگاهها و پژوهشکده های کشور اجرا می شود.
این طرح ها بیشتر در زمینه های آبزی پروری ، آلودگی و بهداشت خاویار ، بیوتکنولوژی، فیزیولوژی، اکولوژی ، بهداشت و بیماری های ماهیان خاویاری، مدیریت ذخایر ماهیان خاویاری و سایر موارد است.
پرورش ماهیان خاویاری گیلان چه ویژگی ها و امکاناتی دارد که این استان را می تواند در زمینه تحقیقات ماهیان خاویاری از دیگر استان های کشور متمایز کند؟
استان گیلان از حیث اکوبیولوژی و منطقه خزری و همچنین داشتن زیرساخت های مناسب تحقیقاتی جایگاه منحصربفردی در سطح کشور دارد.
در دهه 50 نخستین مرکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری که با مشارکت روس ها در استان گیلان راه اندازی و فعالیت خود را با عنوان مجتمع تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری شهید بهشتی آغاز کرد امروزه یکی از مهمترین ساختارهای شیلاتی کشور است.
سابقه تحقیقات شیلاتی در استان گیلان به بیش از 80 سال می رسد.
همچنین نخستین موسسه تحقیقاتی ماهیان خاویاری از 20 سال قبل در استان گیلان آغاز شده است.
شرایط آب و هوای گیلان، علاقه مندی و وجود منابع آبزی به ویژه رودخانه سفید رود به عنوان شریان حیاتی و اصلی حوزه جنوبی دریای خزر از عوامل بسیار مهمی هستند که نقش استان را در این ارتباط بسیار پر رنگ کرده است.
همکاری سازمان های ذیربط در داخل کشور و همینطور همکاری های مشترک با کشورهای حاشیه دریای خزر بدون شک نقش تاثیرگذاری در حفظ این گونه از ماهیان دارد آیا این همکاری ها آنطوری که باید و شاید برقرار است یا خیر؟
با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی ساختار جدیدی که موسسه تاسماهیان دریای خزر از سال 1391 در سطح کشور پیدا کرد خوشبختانه در این بازه زمانی حمایت های خوبی از سوی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و سازمان شیلات به انجام رسیده است.
ارتباطات نزدیکی که با دانشگاهها و مراکز آموزش عالی وجود دارد به نظر می رسد حرکت های خوبی در زمینه ارتقای تحقیقات صورت گرفته است.
تامین اعتبارات لازم برای مراکز پژوهشی که می توانند نقش راهبردی در اقتصاد کشور داشته باشند ، بسیار مهم است.
سابقه همکاری خوبی در ارتباط با اجرای پروژه های تحقیقاتی مشترک با کشورهای دیگر به ویژه کشور روسیه وجود دارد اما در سال های اخیر این همکاری ها کمتر شده است.
آذرماه سال گذشته کارگاه آموزشی به مدت یک هفته با حضور کارشناسان کشورهای حاشیه خزر و با کمک فائو در موسسه بین المللی تاسماهیان دریای خزر در استان گیلان برگزارشد.
در راستای این نشست مقرر شد یک پروژه تحقیقاتی منطقه ای در زمینه بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری تنظیم شود.
در خرداد ماه سال 1391 خبری در خصوص ایجاد بانک ژن تاسماهیان خاویاری در موسسه بین المللی تاسماهیان دریای خزر اعلام شد هدف از تشکیل این بانک ژن چه بود؟
ذخایر ماهیان خاویاری رو به انقراض است، این آبزیان از 250 میلیون سال قبل تاکنون به حیات خود بر روی کره زمینی ادامه داده اند.
90 درصد ذخایر طبیعی ماهیان خاویاری و همچنین خاستگاه شکل گیری این گونه با ارزش در طبیعت از دریای خزر بوده است.
نابودی ماهیان خاویاری به نابودی ذخایر ژنتیکی این گونه ها منجر خواهد شد.
به جهت حفظ ذخایر ژنتیکی این گونه ها بانک ژن ماهیان خاویاری در کشور تشکیل گردید.
این بانک ژن بیشتر مشتمل برگونه های بومی دریای خزر است پروژه های تحقیقاتی که طی این مدت یعنی از زمان تشکیل بانک ژن صورت گرفته شامل تولید ماهیان ژینوژنز ( ماهیان تمام ماده خاویاری )، نصب سیستم آلارمینگ یا هشدار برای نگهداری این ماهیان، تولید گونه های زودبازده و غیره است.
سن بلوغ در برخی از گونه های ماهیان خاویاری بین 15 تا 20 سال می رسد.
علی رغم اینکه در تحقیقات کارشناسان و محققان توانسته اند سن بلوغ را کاهش دهند ولی این نکته بسیار حائز اهمیت است که بتوان این روند را به گونه سوق داد که ذخایر ماهیان خاویاری و بانک ژن این گونه ها به سمتی پیش رود که گونه های زود بازده با سن بلوغ پائین تر با ضریب رشد بالاتر که در شرایط پرورشی اقتصادی باشد مورد استفاده قرار گیرد.
طعم خاویار و گوشت ماهیان خاویاری پرورشی با نوع طبیعی چقدر تفاوت دارد آیا می تواند جایگزین خوبی برای خاویار طبیعی در بازارهای جهانی باشد؟
تحقیقات نشان می دهد بین کیفیت خاویار طبیعی و پرورشی خیلی تفاوتی وجود ندارد و به هم نزدیک هستند.
اگر با استفاده از آب دریای خزر و شرایط آب های داخلی خاویاری با کیفیت مناسب تولید شود به یقین می توان جایگاه ایران را در بازارهای جهانی به خوبی حفظ کر د.
با تعطیلی تجارت خاویار به مدت پنج سال از 2011 در دریای خزر ، هیچ خاویار طبیعی هم اکنون در جهان بفروش نخواهد رسید بلکه تمامی خاویارهای موجود در بازار پرورشی خواهد بود.
رونق خاویار پرورشی در عرصه رقابت به کیفیت، بسته بندی، ساختار صادراتی و غیره بستگی دارد بنابراین ساماندهی امور صادرات پرورشی در کشور امری ضروری است.
پارسال هزار و 200 کیلوگرم خاویار پرورشی از کشور صادر شد که این عدد در آمار های جهانی 80 تن است که اختلاف بسیار فاحش است.
قبل از بحرانی شدن ماهیان خاویاری خزر سهم صادرات ایران در زمینه گوشت و خاویار این نوع ماهیان جقدر بوده و به ازای هرکیلو خاویار چقدر ارز عاید کشور می شد؟
سابقه صادرات خاویار از ایران قدمتی دیرینه دارد. در سال 1372 به میزان 166 تن خاویار معادل 31 میلیون دلار از کشور صادر شد که قیمت خاویار به ازای هر کیلوگرم 187 دلار بود.
در سال 1380 به میزان 71 تن خاویار معادل چهار میلیون دلار به ازای هرکیلوگرم 619 دلار و در سال 1389 به میزان چهار تن خاویار طبیعی معادل شش و نیم میلیون دلار به ازای هر کیلوگرم خاویار هزار و 640 دلار از کشور صادر شد.
هر 10 سال قیمت خاویار در بازارهای جهانی سه برابر شده است. در سال 1392 بر اساس آمار موجود هزار و 200 کیلوگرم خاویار پرورشی که معادل 816 هزار دلار بود از کشور صادر شد.
در حال حاضر قیمت خاویار فیل ماهی در بازارهای جهانی به ازای هر کیلوگرم چهار تا پنج هزار دلار است.
چقدر خاویار باید در سال از ماهیان پرورشی استحصال شود تا بتوان خلاء درآمد صادرات خاویار طبیعی کشور جبران شود؟
براساس برنامه ریزی که سازمان شیلات انجام داده در افق 1404 میزان 100 تن خاویار در کشور تولید خواهد شد.
پیش بینی می شود امروزه به میزان 500 تن خاویار در جهان قابلیت مصرف دارد.
جهان امروز به سمت استفاده از منابع غذایی سالم، مغذی و مقوی در جهت امنیت سلامت پیش می رود که خاویار یکی از گزینه های بسیار خوب در این زمینه است.
به جزء گوشت و خاویار سایر اندام های ماهیان خاویاری قابلیت فرآوری و بهره برداری دارد؟
تحقیقات نشان می دهد که از سایر اندام های ماهیان خاویاری نظیر امعا و احشا ، پوست و غیره می توان ترکیبات و موادی استخراج کرد که قابلیت بهره برداری در صنایع مختلف را داشته باشد.
35 درصد وزن بدن ماهیان خاویاری اندام های جانبی تشکیل می دهند.
به عنوان مثال تهیه چرم و ژلاتین از پوست ماهیان خاویاری، سس از امعا و احشای ماهیان خاویاری، تهیه آیزین گلاس از کیسه شنای ماهیان خاویاری برای استفاده در صنایع دندانپزشکی، صنایع هواپیماسازی، شفاف کننده نوشابه جات و غیره، از نخاع و غضروف ماهیان خاویاری می توان در تهیه انواع دارو بهره برداری کرد.
در کنار پرورش ماهیان خاویاری اگر صنایع جانبی مرتبط هم ایجاد شود 100 درصد وجود این آبزی ارزشمند علاوه بر گوشت و خاویار مورد بهره برداری قرار می گیرد.
استفاده از اندام های جانبی ماهیان خاویاری ارزش افزوده بسیار بالایی دارد.
هم اکنون دانش فنی فرآوری اندام های مختلف ماهیان خاویاری در کشور وجود دارد بنابراین می طلبد سرمایه گذاری موثری در این حوزه انجام شود.
